🏯हर्षवर्धन आणि वर्धन राजवंशाचा सुवर्णकाल

🏯 वर्धन किंवा पुष्यभूती राजवंश

• 🔹 गुप्त राजवंशाच्या पतनानंतर, इ.स. ६व्या शतकात ‘पुष्यभूती’ नावाच्या शासकाने वर्धन राजवंशाची स्थापना केली.
• 🔹 या राजवंशाला ‘पुष्यभूती राजवंश’ असेही म्हणतात, ज्याची राजधानी ठाणेश्वर होती.

👑 हर्षवर्धन – वर्धन राजवंशातील महान सम्राट

• हर्षवर्धन यांना ‘शिलादित्य’ या पदवीनं ओळखले जाई.
• ते उत्तर भारतातील शेवटचे महान हिंदू शासक होते.
• ठाणेश्वर आणि कन्नौजचे एकत्रीकरण करून राजधानी कन्नौज येथे हलवली.
• साम्राज्य कामरूप (आसाम) ते सौराष्ट्र (गुजरात) व हिमालय ते विंध्य पर्वत पर्यंत.

🕉 धार्मिक आणि सांस्कृतिक योगदान

• 🔸 महायान बौद्ध पंथाचे अनुयायी.
• 🔸 प्रयाग येथे 'महामोक्ष परिषद' – दर ५ वर्षांनी ७५ दिवस.
• 🔸 संपूर्ण संपत्ती दान – ‘हातिम’ अशी उपाधी.

📚 साहित्य व विद्वत्ता

• हर्षवर्धन यांची नाट्यग्रंथ: प्रियदर्शिका, नागानंद, रत्नावली
• दरबारी कवी: बाणभट्ट, मयूर, दिवाकर, हरिदत्त, जयसेन
• बाणभट्ट:
  • हर्षचरितम् – हर्षवर्धनचे चरित्र
  • कादंबरी – प्रसिद्ध संस्कृत कादंबरी

🌏 ह्युएन त्सांग (ह्वेन त्सांग) भारतात

• हर्षवर्धनच्या काळात भारतात आगमन.
• 📖 ग्रंथ: 'सी-यू-की'
• 🟡 उपाध्या: ‘प्रवाशांमध्ये राजकुमार’, ‘नीतिशास्त्राचे विद्वान’, ‘शाक्य मुनी’
• कनौज सभा – हर्षवर्धनने सन्मानार्थ आयोजिली.

🎓 नालंदा विद्यापीठाचा सुवर्णकाळ

• ह्युएन त्सांग यांचे शिक्षण नालंदा विद्यापीठात.
• शीलभद्र – त्या काळातील कुलगुरू.
• नालंदा विद्यापीठ शिखरावर.

🌾 अर्थव्यवस्था व प्रशासन

• मथुरा शहर सुती कापड उत्पादनासाठी सर्वात प्रसिद्ध शहर
• शेतकऱ्यांकडून उत्पादनाचा एक षष्ठांश कर.
• सरंजामी जमीन देण्याची पद्धत सुरू.

⚠️ हर्षवर्धनचा मृत्यू व राजवट संपुष्टात

• मृत्युनंतर साम्राज्य विघटित.
• शेवटचे महान हिंदू आणि बौद्ध शासक.
• संस्कृत साहित्याचे विद्वान म्हणून मान्यता.
• पुढील हिंदू शासक इतिहासावर छाप सोडू शकले नाहीत.

📝 हर्षवर्धन हे केवळ एक सम्राट नव्हते, तर धर्म, साहित्य, आणि लोककल्याणाचे तेजस्वी प्रतीक होते.